اسرائیلیات در اسلام
سمیه خرم نژاد
مقدمه
در عصر پیامبر و تابعین برخی یهودیان و نصارا مسلمان شدند. این امر باعث شد تا روایت‌هایى از عهد عتیق و جدید و کتاب‌هاى دیگر آنان وارد عرصۀ فرهنگى جامعۀ اسلامى شود. موضوعات اسرار کائنات، آفرینش انسان، جهان و داستان‌هاى پیامبران و امت‌هاى گذشته زمینههایی بودند که این تازه‌مسلمانان آموزههای پیشین خود را با جامعۀ اسلامی به اشتراک میگذاشتند. باید به این نکته اشاره کرد که پیش از اسلام نیز در محیط مکه، این داستان‌ها رواج داشت. بااین‌حال قرآن کریم درباره سوءنیت، دروغ‌گویى و تحریف کلام خدا توسط علماى اهل کتاب هشدار داده بود. پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) به سبب منع نقل حدیث، یهودیان و مسیحیان تازه‌مسلمان فضا را مناسب دیدند و روایات اسرائیلى را میان مسلمانان نشر دادند و مسلمانان نیز به دلیل جذابیت و شیرینی قصه‌های این روایات به سمت آن‌ها کشیده شدند. ازاین‌رو به مجموع این‌گونه روایات که از طریق یهودیان یا نصارا وارد منابع حدیثی مسلمانان شده است «اسرائیلیات» گفته مى‌شود.
1- علل نفوذ اسرائیلیات به منابع اسلامى
برخی عوامل نفوذ و رشد روایات یهود و نصارا در منابع اسلامى از این قرار است:
1 – حضور اهل کتاب در جزیرة‌العرب پیش از اسلام:
در کنار آیین بت‌پرستی دو آیین یهودیت و مسیحیت در جزیرة‌العرب دارای اهمیت بود و ارتباطات مختلف اعراب با پیروان این ادیان نقش بسزایی در انتقال فرهنگ اهل کتاب به اعراب چه قبل و چه بعد از اسلام ایفا می‌نمود.[1]
2 – ضعف فرهنگی عرب:
مردم جزیرة‌العرب اغلب بادیه‌نشین بودند و بهرۀ چندانی از معارف عقلی نبرده بودند. مسائلی همچون منازعات قبیله‌ای و انتقام‌جویی دائماً مشغلۀ ذهنی آن‌ها بود. درگیری و جنگ باعث شده بود که فرصتی برای تأمل در اعتقادات دینی نداشته باشند.[2] شعر جاهلی، لغت، امثال و حکایات باعث فخر آن‌ها بود و از علم و فلسفه بهره‌ای نبرده بودند. دانش آن‌ها منحصر به علم انساب یا شناختن اوضاع جوی بود.[3]
3- قصه‌سرایان و افسانه‌پردازان و نقش آن‌ها در ترویج اسرائیلیات.[4]
4- رویکرد مثبت بعضى از خلفا به نشر اسرائیلیات:
رفتار برخی خلفا باعث تشویق افراد در نقل این قصه‌ها شد. برای مثال خلیفه سوم ابوذر را به دلیل رد کردن سخن کعب الاحبار که راوی اسرائیلیات بود، تبعید کرد. همچنین معاویه نیز روی خوشی به گسترش اسرائیلیات در شام نشان داد.[5]
5- منع از نقل و تدوین احادیث پیامبر توسط خلیفه اول و دوم:
منع تدوین حدیث در مدت یک قرن سبب پیدایش خلأ فکرى میان مسلمانان شد و آن‌ها به‌جای مراجعه به احادیث پیامبر (ص) به سراغ کسانى رفتند که از تورات، تلمود و انجیل مطلب نقل مى‌کردند. به‌طور مثال به تازه‌مسلمانان دستور میدادند که در مسجد بنشینند و قصه بگویند.[6]
6- فتوحات اسلامی و تأثیرپذیری از برخی عقاید و آداب‌ورسوم ملل بیگانه.
2- کتاب‌هاى تفسیرى و تاریخی در دام اسرائیلیات
بسیارى از مفسران اهل سنت و تعداد اندکی از مفسران شیعه در تفاسیر خود، زمان مواجه‌شدن با اجمالات و مبهمات قرآن مانند برخى از آیات مربوط به چگونگى آفرینش یا تاریخ گذشتگان یا پدیده‌هاى غیبى به سراغ مطالب کتب سایر ادیان رفتهاند. علاوه بر کتب تفسیری بسیارى از کتاب‌هاى تاریخى نیز در دام روایات اسرائیلى افتاده‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت که کتب تفسیری و تاریخی مملو از این روایات و اسرائیلیات است. علاوه بر تفاسیر منسوب به برخى از صحابه و تابعین، مانند مجاهد، مقاتل بن سلیمان، ضحاک و سُدّى، برخى از تفاسیرى که در قرن‌هاى بعد نیز نوشته شده آکنده از روایت‌هاى اسرائیلى است. همچنین مهم‌ترین ناقلان اسرائیلیات را چنین برشمرده‌اند: عبدالله بن سلام، کعب الاحبار، محمد بن کعب القرظی، وهب بن منبه، تمیم بن اوس الداری، عبدالملک بن عبدالعزیز بن جُریح، عبدالله بن عمرو بن العاص.[7] برای نمونه موضوع آفرینش انسان و جهان یکی از مواردی است که مفسران برای فهم چگونگی آن به روایات اسرائیلی مراجعه کرده‌اند و تفسیر و فهم آن حجم بالایى از روایات تورات و متون دیگر اهل کتاب را در بر گرفته است. برای مثال از ابوهریره نقل است که خداوند جهان را در هفت روز آفرید و این برخلاف نص صریح قرآن است.[8]
3- موضوعات مربوط به اسرائیلیات
می‌توان برخی موضوعات شامل اسرائیلیات را این‌گونه بیان کرد:[9]
قصۀ آدم و حوا (ع)؛ فرشتۀ هاروت و ماروت؛ چگونگی ابطال سحر ساحران؛ بنای کعبه و سازندگان آن، حجرالأسود؛ تابوت بنی‌اسرائیل؛ قتل هابیل به دست قابیل، چگونگی قتل و فراگیری دفن از کلاغ؛ مائدۀ آسمانی؛ تقاضای رؤیت خدا توسط موسی (ع)، الواح تورات؛ سرگذشت یوسف نبی و زلیخا و برادرانش؛ اصحاب کهف؛ ذی القرنین؛ سرگذشت یأجوج‌ومأجوج، فساد، عمر طولانی و خوراک آن‌ها؛ ماجرای کشتی و عمر نوح؛ سرگذشت ایوب، الیاس نبی، سلیمان نبی و داوود نبی و معشوقۀ او؛ قوم عاد و ثمود.[10] به‌طورکلی صحابه زمانی که به داستان‌های قرآن می‌رسیدند، علاقه‌مند بودند تا دربارۀ داستان‌های قرآن بیشتر بدانند؛ بنابراین به سراغ یهودیان تازه‌مسلمان میرفتند.[11] اکنون برای تبیین بهتر به برخی از این موضوعات نگاهی اجمالی می‌اندازیم.
3-1- داستان آفرینش آدم و حوا
طبق نص صریح قرآن خداوند انسان را از خاک آفرید؛ سپس از روح خود در او دمید؛ اما در قرآن کریم اشاره‌ای به چگونگی آفرینش حوا نشده است. آنچه در برخی کتب تفسیری بیان شده برگرفته از داستانی است که در تورات آمده است. در کتاب مقدس (سفر پیدایش: 2/ 18 – 24) خلقت حوا این‌طور بیان شده است:
خداوند فرمود: خوب نیست که آدم تنها زندگی کند. بهتر است یک همدم مناسب برای او بسازم تا او را کمک کند. پس خداوند تمام حیوانات و پرندگان را از خاک زمین ساخت… خداوند آدم را به خواب عمیقی فرو برد و وقتی او در خواب بود یکی از دنده‌هایش را برداشت و جای آن را به هم پیوست. سپس از آن دنده، زن را ساخت و او را نزد آدم آورد. آدم گفت: این مانند خود من است. استخوانی از استخوان‌هایم و قسمتی از بدنم.
از سوی دیگر در کتاب مقدس علت خروج آدم (ع) از بهشت را به فریب خوردن حوا از ابلیس مرتبط می‌کند.[12] همچنین ورود عقیده‌های نادرست دربارۀ خلقت زن و معرفی زن به‌عنوان عامل گناه اولیۀ بشر از یهودیت به جامعۀ اسلامی، باعث شد تا زمینه برای به وجود آمدن خرافات جاهلی دربارۀ جایگاه زن در خانواده در بین مسلمانان فراهم شود. چنانکه روایاتی وجود دارند که آفرینش زن را از مرد میدانند و این امر را نقص ذاتی زن معرفی می‌کنند که این امر باعث میشود زنان موجودی مستقل نباشند. ادیان یهودی و مسیحی معتقدند که هدف اصلی از آفرینش، خلقت مرد بوده و زن به خاطر مرد خلق شده است. تا حدی که مردان یهودی در دعای صبحگاهی از خداوند تشکر می‌کنند که آنان را زن نیافریده است.[13] درحالی‌که ازنظر قرآن و اندیشۀ اسلامی، زن نیز همانند مرد از همۀ مواهب رشد بهره برده است؛ نقص و خللی در جوهر وجودش نیست و همانند مردان ابزار تکامل و رشد را دارد و در حیات و آفرینش موجودی مستقل است. همچنین در روایات زیادی به حفظ کرامت و جایگاه والای زنان در خانواده توصیههای فراوان شده است.
3-2- اعتقاد به مقر حکومت خداوند
ابن تیمیه یکی از مفسران وهابی که در تفسیر آیات رویکردی قابل‌توجه به اسرائیلیات دارد، معتقد است که مقر حکومت خداوند در آسمان است و می‌گوید: «خداوند هر شب به آسمان دنیا فرود میآید» و تأکید می‌کند که «هر کس فرود آمدن خدا را به آسمان دنیا انکار یا توجیه کند بدعت‌گذار و گمراه است».[14] همچنین در کتاب مقدس آمده است: «خدا بر روی تخت خود در آسمان‌ها نشسته و به آنان (پادشاهان و رهبران متحد شده علیه خدا) لبخند می‌زند و آنان را خوار و ذلیل خواهد کرد» (مزمور: 2/ 4). خداوند میفرماید: «آسمان‌ها کرسی و زمین قدمگاه من است» (اشعیا:64/2).[15]
3-3- اعتقاد به اعضا و جوارح داشتن خداوند
ابن تیمیه و فرقۀ وهابیت چشم، گوش و دست را از آیات قرآن به معنای ظاهری آن یعنی اعضا و جوارح مادی برداشت کرده‌اند. چنانکه یهودیان نیز همین معنا را در تورات موجود فهمیدهاند. بطوریکه نحمیای نبی از خداوند تقاضا می‌کند که «گوش‌هایش را دقیق کرده و چشمانش را باز کند تا استدعای بنده‌اش را بشنود» (نحمیاه: 1/ 6). در کتاب مقدس در مورد دست داشتن خدا این‌گونه آمدهاست: «به تحقیق دست من زمین را بنیان کرد و دستراست من آسمان‌ها را به وجب پیمود، وقتی‌که آن‌ها را می‌خوانم با هم می‌ایستند» (اشعیا: 49 / 10). همچنین آمده که «خداوند دست راست خود را دراز کرده، دهانم را مس نمود و به من گفت اینک کلمات خود را بر دهانت گذاشتم» (ارمیاه: 1/ 9). [16]
سخن پایانی
پس از اشارۀ کوتاه به بحث اسرائیلیات در اسلام باید گفت که منع نقل و کتابت حدیث پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) به نشر و گسترش این روایات کمک زیادی کرده است. البته همان‌طور که بیان شد، علاقۀ اعراب به فهم مجملات و ابهامات قرآن نیز آن‌ها را به سمت این قصه‌ها و روایات کتب ادیان دیگر کشاند. هرچند قرآن و پیامبر بارها مسلمانان را از این امر نهی کرده‌اند. بااین‌حال جایگاه بالای برخی یهودیان در بین اعراب جاهلی و داستان‌سرایی آنان حلاوت این امر را برای مسلمانان دوچندان کرده بود. گسترش این روایات در کتب تفسیری و تاریخی مسلمانان باعث شده است که بسیاری از خرافات و اوهام مخالف قرآن در بین جوامع روایی و تاریخی اسلام ریشه کند. ظاهر امر چنین است که قرآن‌پژوهان و محققان در عصر حاضر باید اهتمام بیشتری در برطرف ساختن اسرائیلیات از منابع تفسیری و تاریخی داشته باشند.
منابع:
– ابن تیمیه، مجموعة الرسائل الکبری، جلد 1، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1392.
– ابوریة، محمود، اضواء علی السنة المحمدیة، بیروت، البطحاء.
– احمد امین، فجر الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1965.
– جعفری، یعقوب، «اسرائیلیات در کتاب‌هاى تفسیرى و تاریخى»، تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش، شمارۀ 14، 1386، ص 43- 80.
– جعفری نجفی، لیلی، عزت میرخانی و نهله غروی نائینی، «عوامل نفوذ تحریف در فرهنگ اسلامی و تأثیر آن بر تنزل
جایگاه زن»، پژوهشنامه زنان، 1391، ص 22- 47.
– چمن محمدی، «اسرائیلیات و اثر بر جامعۀ اسلامی»، مطالعات دین‌پژوهی، سال اول بهار و تابستان 1396، شماره 1، ص ۴۷ – ۵۸.
– حلبی، علی بن برهان‌الدین، السیرة الحلبیة (انسان العيون فى سيرة الامين المأمون)، جلد 2، بیروت، المکتبة الاسلامیة.
– ذهبی، محمدحسین، التفسیر والمفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1396.
– طبری، محمد ابن جریر، جامع البیان، ج 24، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.
– محمدقاسمی، حمید، «اسرائیلیات و زمینه‌های نفوذ آن به فرهنگ اسلامی»، ص 96- 99.
– مؤدب، رضا، روش‌های تفسیر قرآن، قم، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1398.
– میر نورالهی، حسین، «علل و زمینه‌های گرایش به اسرائیلیات از نظر برخی اندیشمندان مسلمان»، نشریۀ صراط، آبان 1392، شماره 10، ص 143- 162.
– نقره تهامی، سیکولوجیه القصه فی القرآن، تونس، الشرکة التونسیه، 1353.
مقالههای مرتبط:
– پهلوان، منصور، ابراهیم اقبال، اکبر توحید لو، «احادیث انبیاء و اسرائیلیات»، نشریۀ مطالعات قرآنی، شمارۀ 12، 1391، ص 7- 19.
– سرشار، مژگان، «داستان هابیل و قابیل در تفاسیر اسلامی نمونه‌ای از کاربرد ادبیات کتاب مقدس برای فهم مبهمات قرآن کریم»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 57، 1394، ص 7- 36.
– معارف، مجید، جعفر صادقی، «ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، پژوهش‌نامۀ قرآن و حدیث، شمارۀ 16، 1394، ص 24- 49.
– مؤذن جامی، محمدهادی، «بررسی اسرائیلیات در تفسیر و حدیث»، نشریۀ کیهان اندیشه، شمارۀ 47، 1372، ص 151- 157.
[1]. حمید محمد قاسمی، «اسرائیلیات و زمینه‌های نفوذ آن به فرهنگ اسلامی»، ص 90- 91.
[2]. احمد امین، فجر الاسلام، ص 48.
[3]. نقره تهامی، سیکولوجیه القصه فی القرآن، ص 317- 318.
[4]. حمید محمد قاسمی، «اسرائیلیات و زمینه‌های نفوذ آن به فرهنگ اسلامی»، ص 96- 99.
[5]. محمود ابوریة، اضواء علی السنة المحمدیة، ص 128.
[6]. یعقوب جعفری، «اسرائیلیات در کتاب‌هاى تفسیرى و تاریخى»، ص 48؛ همچنین برای مطالعه بیشتر ر.ک: علی بن برهان الدین حلبی، السیرة الحلبیة (انسان العيون فى سيرة الامين المأمون)، جلد 2، ص 115.
[7]. یعقوب جعفری، «اسرائیلیات در کتاب‌هاى تفسیرى و تاریخى»، ص 69- 70.
[8]. محمد ابن جریر طبری، جامع البیان، ج 24، ص 119.
[9]. سید رضا مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ص 101- 110.
[10]. سید حسین میر نورالهی، «علل و زمینه‌های گرایش به اسرائیلیات از نظر برخی اندیشمندان مسلمان»، ص 143- 162.
[11]. محمدحسین ذهبی، ج 1، ص 169.
[12]. چمن محمدی، «اسرائیلیات و اثر بر جامعۀ اسلامی»، ص ۴۷ – ۵۸.
[13]. لیلی جعفری نجفی، عزت میرخانی و نهله غروی نائینی، «عوامل نفوذ تحریف در فرهنگ اسلامی و تأثیر آن بر تنزل
جایگاه زن»، ص 22- 47.
[14]. ابن تیمیه، الرسایل الکبری، جلد 1، صفحه 451.
[15]. چمن محمدی، «اسرائیلیات و اثر بر جامعۀ اسلامی»، ص 56- 57.
[16]. همان.
