نمونه‌هایی از اعجاز علمی قرآن

مقدمه

در قرآن کریم به برخی اندام انسان ازجمله مغز (آل‌عمران: ۱۹؛ سبأ: ۴۶؛ …)، انگشتان (بقره: ۱۹)، خون (بقره: ۳۰)، سرانگشتان (آل‌عمران: ۱۱۹)، پوست (نساء: ۵۶) و… اشاره شده است. باید توجه کرد که از نگاه دانشمندان و عالمان، مطالب پزشکی قرآن دارای شگفتی و اعجاز است. چنانکه قرآن کریم برای نشان دادن حکمت، علم و قدرت خداوند به عناصر اولیه و روند خلقت اشاراتی کرده است و از وجود «ماء»، «دخان» و رخداد «رتق» و «فتق» در آغاز آفرینش سخن می‌گوید. کیهان‏شناسان و فیزیکدانان نیز با بهره‌گیری از ابزارها و شیوه‌های تجربی، فرضیه‌های گوناگونی را در این زمینه ارائه داده‌اند. این یافته‌های دانشمندان در برخی موارد با آموزه‌های قرآن هماهنگی دارد و می‌توان آن را از شگفتی‌های علمی قرآن به شمار آورد. در این مقاله قصد داریم برخی اعجاز علمی قرآن را برشماریم.

۱. برخی مراحل آفرینش انسان

در راستای اهداف هدایتی قرآن کریم، در آیات مختلف به‌سلامت روح و جسم انسان توجه شده است. مطابقت قوانین و مقررات قرآن با سلامت روح و جسم انسان باعث حیرت همگان شده است. ازجمله می‌توان به مراحل مختلف آفرینش انسان اشاره کرد که آیات مختلفی به آن پرداخته‌اند.[1] اکنون بر آنیم تا به برخی از این مراحل اشاره‌ای داشته باشیم.

آفرینش انسان از خاک

قرآن کریم در آياتی مانند آیۀ ۶ سوره سجده و ۱۲ سورۀ مؤمنون به خلقت آدم (ع) و تمام انسان‌ها از خاك اشاره می‌کند؛ اما در آیۀ ۵۹ سورۀ آل‏عمران تنها به بیان آفرینش آدم (ع) از خاک می‏پردازد نه همۀ انسان‏ها. دربارۀ آفرینش آدم (ع) از خاک همۀ مسلمانان و ادیان مختلف اتفاق‏نظر دارند.[2] اما موضوع موردبحث، چگونگی خلقت انسان بعد از آدم (ع) است. برخی قرآن‌پژوهان مانند محمدتقی مصباح یزدی[3] و مشکینی[4] باور دارند که قرآن کریم درصدد بیان واسطه‏هاست و خلقت نسل‏های مختلف بشر با واسطۀ آدم (ع) از خاک است. از سوی دیگر تحقیقات علمی جدید نشان می‌دهد که جسم انسان شباهت زیادی به یک معدن کوچک دارد و از ترکیب حدود ۲۲ عنصر تشکیل شده است. از نگاه زیست‏شناسانه، نقش عناصر خاک در ایجاد و بقای انسان انکارناپذیر است. چنانکه عناصر موجود در خاک از راه مواد غذایی با منشأ نباتی یا حیوانی یا محلول در آب به بدن انسان راه می‌یابند؛ بنابراین تعداد دیگری از مفسران و قرآن‌پژوهان با کمک دانش جدید، بنیان ساختمانی وجود انسان را از خاک می‌دانند.[5] باوجود اختلاف‌نظر در خلقت انسان از خاک و رابطۀ خاک با انسان، می‌توان آن را شگفتی و اعجاز قرآن برشمرد.

آفرینش انسان از آب

 آفرينش موجودات زنده حتی انسان از «آب» یکی دیگر از مطالب شگفت‌انگیزی است که در آیاتی مانند ۳۰ سورۀ انبیا و ۵۴ سورۀ فرقان و ۸ سورۀ سجده به آن اشاره شده است. دو دیدگاه دربارۀ خلقت انسان از آب در میان دانشمندان وجود دارد:

الف) دیدگاه اول: بیشترین مادۀ تشکیل‌دهندۀ بدن انسان آب است، بطوریکه حیات همۀ موجودات زنده به آب بستگی دارد. حتى آنجا که سخن از آفرینش آدم از «تراب» (خاک) است، مانند: «إِنَّ مَثَلَ عِیسى عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُراب» منظور خاک آمیخته به آب یعنى گِل است.[6]

ب) دیدگاه دوم: انسان از منی و نطفه آفريده شده است. شاهد اين ديدگاه آیات ۵۴ سورۀ فرقان «فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً» و ۸ سورۀ سجده «ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهينٍ» است.[7]

با توجه به این دو دیدگاه می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که آیاتی که آفرينش انسان‌ها را به‌صورت مطلق از آب می‌دانند، با دیدگاه اوّل مطابقت دارند و علم نیز آن را تأیید می‌کند و آیات گروه دوم اشاره به آفرينش انسان از آب منی دارند که در هر دو صورت جزو شگفتی‌ها و اعجاز علمی قرآن است.

علقه، مرحله دیگر خلقت

واژه «علق» شش بار و به‌صورت‏های مختلف در قرآن کریم به كار رفته است. همچنين سوره‏ای به نام «علق» نازل شده است.

اگر واژۀ «علق» را به معنای خون بسته بپذيريم، موارد كاربردش این‌گونه است:

۱. چسبنده بودن آن[8] (کرمی كه برای مكيدن خون به بدن می‌چسبد)؛

۲. آويزان شدن آن به جدارۀ رحم؛

۳. شباهت به زالو.[9]

بنابراین با توجه به ديدگاه دانشمندان، مفسران و اهل لغت، «علق» به معنای «خون بسته» آويزان به رحم است. لازم به ذکر است که در علم جنین‌شناسی جديد اين مرحله از آفرينش انسان را واسطۀ بين نطفه و مضغه (گوشت شدن) می‌شمارند.[10] پس با توجه به محدودیت علم پزشكی عصر نزول قرآن، مسئلۀ مذكور را باید جزو اعجاز علمی قرآن دانست كه بعد از ۱۴ قرن كشف شده است.

۲. برخی عناصر اولیه و مراحل خلقت جهان از نگاه قرآن

با توجه به آیات مختلف باید متذکر شد که بعضی از مراحل خلقت جهان در قرآن کریم بیان شده‏ است. به‌عنوان مثال در آیات، «دخان» به‌عنوان مادۀ اولیۀ تشکیل‌دهندۀ آسمان و زمین معرفی شده است. همچنین به وجود آب قبل از خلقت آسمان و زمین در قرآن کریم اشاره شده است. در ادامه به برخی از مراحل پیدایش هستی اشاره می‌کنیم.

ماء (آب)

قرآن کریم در آفرینش ابتدایی هستی از مایعی نام می‌برد که آن را به «آب» تعبیر کرده است و در فضای خالی جهان چیزی جز این مایع وجود نداشت و عرش آفرینش الهی بر آن بوده است. نزدیک به این تعبیر در اولین خطبه از نهج البلاغه نیز آمده است.[11]

«وهو الذی خلق السماوات و الارض فی سته ایام و کان عرشه علی الماء»[12] و «وجعلنا من الماء کل شیء حی».[13]

مفسران تفاسیر گوناگونی را دربارۀ واژۀ «ماء» در قرآن کریم ارائه داده‏اند:

۱. گروهی از مفسران آن را آب معمولی می‌دانند.[14]

۲. گروه دیگری از مفسران معنای وسیع‌تری را برای کلمه «ماء» درنظر گرفته‌اند. آنان همگام با دانشمندانی شده‌اند که مادۀ نخستین آفرینش جهان مادی را که قرآن از آن به «ماء» تعبیر کرده است، مواد مذاب دارای حرارت فوق‌العاده می‌دانند نه آب معمولی.[15] آن‌ها معتقدند که جهان هستی در آغاز آفرینش به‏صورت مواد مذاب متشکل از گازهای فوق‏العاده فشرده بوده و حالت سیال و مایع داشته است.[16]

۳. برخی نیز مراد از «ماء» را در این آیات با توجه به روایاتی «عقل» یا «نور» می‌دانند که نخستین آفریدۀ خداوند است.[17]

دخان (دود – گاز)

بسیاری از نویسندگان و مفسران «دخان» را در آیۀ «ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ»[18] به معنای «دود» در نظر گرفته‏اند؛ ولی این دود نیز نباید دود سادۀ معمولی باشد؛ چنانچه با توجه به ادلۀ نجومی، برای ستارگان بی‌شمار آسمان آغازی وجود دارد و تمام آنها از گازهای بسیار داغ پدید آمده‌اند.[19] دربارۀ نوع و چیستی «دخان» نظرات مختلفی مطرح شده است که می‏توان آن‏ها را به دو دسته تقسیم کرد.

1- بخار متصاعد شده از آب: برخی مفسران معتقدند که «ماء» در دوره‏ای قبل از «دخان» است، پس آن آب، بخار شده است و «دخان» را در مرحلۀ بعدی آفرینش تشکیل می‏دهد.[20]

2- ماده‏ای مانند دود.[21]

مفسران در تفسیر «هی دخان» معتقدند که آسمان‌ها از توده‌های گسترده و عظیمی به وجود آمده‌اند و این مسئله با آخرین تحقیقات علمی در مورد آغاز آفرینش کاملاً هماهنگ است. همچنین آیۀ «فارتقب یوم تاتی السماء بدخان مبین»[22] اشاره به یکی از نشانه‌های پایان دنیا و آغاز روز قیامت در قرآن کریم دارد که انتشار یافتن دودی آشکار در آسمان است. از سوی دیگر خداوند در آیۀ 104 سورۀ انبیاء می‌فرماید: «آسمان را در پایان، به همان صورت اول بازمی‌گردانیم»[23]؛ بنابراین با توجه به این آیات می‌توان نتیجه گرفت که یکی از مراحل آغاز خلقت آسمان مرحلۀ «دود» (دخان) بوده است. چنانچه برخی دیگر از آیات این نکته را تأیید می‌کنند.[24]

سخن پایانی

در انتها باید به این نکته اشاره کرد که هرچند در این مقاله برخی اعجاز علمی قرآن را برشمردیم ولی نمونه‌های زیادی از اعجاز علمی در قرآن کریم یافت می‌شود؛ مانند آفرینش انسان از نطفه که در آیاتی مانند ۱۴ سورۀ مؤمنون و ۴ سورۀ نحل به آن اشاره شده است. همچنین در آیاتی مانند ۱۴ سورۀ مؤمنون و ۵ سورۀ حج پس از مراحل نطفه و علقه در خلقت به مرحلۀ مضغه اشاره شده است. از سوی دیگر بین نظریه‌های کیهان‌شناسی دربارۀ عناصر اولیۀ آفرینش جهان مادی و مطالب قرآن کریم هماهنگی شگفتی وجود دارد. باید همگان به این نکتۀ بسیار مهم توجه کنند که قرآن ۱۴۰۰ سال پیش نازل شده است. دورانی که نه‌تنها عرب زمان نزول قرآن بلکه عالمان و دانشمندان سرتاسر جهان در آن دوران در سطح محدود و نادرستی از علم و واقعیت قرار داشتند و خرافات زیادی بین آن‌ها رواج داشت. چنانکه زمین را مسطح و مرکز عالم می‌دانستند و علمی به نحوۀ آفرینش اولیۀ بشر نداشتند. قرن‏ها بعد، بشر با پیشرفت علم توانست به آموزه‏های شگفت‏انگیز قرآن دست یابند.

منابع

– ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، جلد 25، بیروت، موسسۀ التاریخ.

– بی‏آزار شیرازی، عبدالکریم، قرآن و طبیعت، زکات علم، 1377، چاپ دوم.

– رضایی، حسن رضا، جهان‏شناسی در قرآن، قم، حوزۀ علمیۀ قم، مرکز مدیریت، 1389، چاپ اول.

– رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، جلد 2، رشت، مبین، 1382، چاپ چهارم.

– صادقی تهرانی، محمد، زمین و آسمان و ستارگان ازنظر قرآن، تهران، کتابفروشی مصطفوی، 1356، چاپ دوم.

– صدوق، محمد بن علی بن بابویه، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، 1385.

– علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد 10، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم.

– علایی، حسین‌علی، حسن رضا رضایی، «شگفتی‏ها و اعجاز‏های پزشکی در قرآن»، علوم قرآن و حدیث، نشریه قرآن و علم، بهار و تابستان 1390، شماره 8.

– فیض کاشانی، ملا محسن، الاصفی فی تفسیر القرآن، جلد 2، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

– مسترحمی، عیسی، «عناصر مادی آفرینش جهان از منظر قرآن و کیهان‏شناسی»، علوم قرآن و حدیث، نشریه مطالعات تفسیری، زمستان 1394، شماره 24.

– مشکینی، علی، تکامل در قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370.

– مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، قم، انتشارات در راه حق، 1367.

– مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد 17 و 27 و 9، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371، چاپ پنجم.

 – نجفی، گودرز، مطالب شگفت‏انگیز قرآن، تهران، نشر سبحان.

مقالات مرتبط

– برومند، محمدحسین، «بررسی و نقد توجیه علمی اعجاز قرآن»، نشریه مقالات و بررسی‏ها، تابستان 1381، شماره 71، ص 75- 94.

– رضایی اصفهانی، محمدعلی، «چیستی و چالش‏های اعجاز علمی قرآن»، علوم قرآن و حدیث، نشریه قرآن و علم، پاییز و زمستان 1389 – شماره 7، ص 11- 44.

– همو، ابراهیم رضایی آدریانی، «بررسی چهارده اعجاز علمی قرآن در تفسیر نمونه»، علوم قرآن و حدیث، نشریه قرآن و علم، بهار و تابستان 1391، شماره 1.

[1]. برای مطالعۀ بیشتر این بخش مراجعه کنید به: مقالۀ «شگفتی‏ها و اعجاز‏های پزشکی در قرآن»، به قلم حسین‌علی علایی و حسن رضا رضایی، ص 173- 202.

[2]. حسن رضا رضایی، جهان‏شناسی در قرآن، ص 85- 105.

[3]. محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن، ص 330.

[4]. مشکینی، تکامل در قرآن، ص 55.

[5]. عبدالکریم بی‏آزار شیرازی، قرآن و طبیعت، ص 52- 53؛ حسن رضا رضایی، شگفتی‌های پزشکی در قرآن، ص 30.

[6]. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد 17، ص 126.

[7]. محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، جلد 2، ص 437- 445.

[8]. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد 27، ص 156.

[9]. گودرز نجفی، مطالب شگفت‏انگیز قرآن، ص 99.

[10]. مقالۀ «شگفتی‏ها و اعجاز‏های پزشکی در قرآن»، به قلم حسین‌علی علایی و حسن رضا رضایی، ص 173- 202.

[11]. برای مطالعۀ بیشتر این بخش مراجعه کنید به: مقالۀ «عناصر مادی آفرینش جهان از منظر قرآن و کیهان‏شناسی»، به قلم سید عیسی مسترحمی، ص 141- 156.

[12]. «و اوست كسى كه آسمانها و زمين را در شش هنگام آفريد و عرش او بر آب بود» (هود: 7).

[13]. «و هر چيز زنده‌اى را از آب پديد آورديم» (انبیا: 30).

[14]. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد 10، ص 151.

[15]. محمدصادقی تهرانی، زمین و آسمان و ستارگان ازنظر قرآن، ص 222.

[16]. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد 9، ص 26.

[17]. محمد بن علی بن بابویه صدوق، علل الشرایع، ص 64.

[18]. «و آنگاه به خلقت آسمان‌ها توجه کامل فرمود که آسمان‌ها دودی بود» (فصلت: 11).

[19]. مقالۀ «عناصر مادی آفرینش جهان از منظر قرآن و کیهان‏شناسی»، به قلم سید عیسی مسترحمی، ص 141- 156.

[20]. ملا محسن فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، جلد 2، ص 1111.

[21]. محمدطاهر ابن عاشور، التحریر و التنویر، جلد 25، ص 20.

[22]. «پس منتظر و نگهبان روزی باش که آسمان دودی آشکار آورد» (دخان: 10).

[23]. «كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ» (انبیا: 104).

[24]. مقالۀ «عناصر مادی آفرینش جهان از منظر قرآن و کیهان‏شناسی»، به قلم سید عیسی مسترحمی، ص 141- 156.