ورود اسرائیلیات در برخی تفاسیر

ورود اسرائیلیات در برخی تفاسیر شیعی کهن و روایات مهدوی

سمیه خرم‏‌نژاد

مقدمه:

تفسیر واعظانه نوعی گرایش تفسیری است که دغدغۀ مفسر در آن هدایت عامۀ مردم است. برخی قرآن‏‌پژوهان معاصر این نوع تفسیر را داستان‌‏پردازی می‏دانند و باور دارند که در تفاسیر واعظانه، داستان‏‌هایی مانند داستان حضرت یوسف با آب و تاب و ظرافت‏‌های بسیار نقل می‌‏شود.[1] بنابراین در این نوع تفسیر، اسرائیلیات فروانی وارد گشته و مفسر به دنبال صحت و درستی قصه‏ها نیست.[2] چون هدف مفسر در تفسیر واعظانه، آموزش عمومی به عامۀ مردم است که مفسر باید با زبانی ساده از مطالب جذاب و شنیدنی بهره برد.[3] باید گفت که برخی تفاسیر کهن شیعی نیز از این نوع روش تفسیری برای شرح و تفسیر برخی مجملات قرآن ازجمله قصص قرآن بهره جسته‏اند. از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین و عمده‌ترین نوع اخبار دینی، روایات پیش‌گویی است که جعل و تحریف در آن جریان دارد. بنابراین بدون تکیه‌ بر منبع وحیانی اعم از قرآن کریم یا روایات معتبر ائمه (ع) سخن گفتن از غیب و آینده کاری سست و بی‌پایه خواهد بود. در این خصوص موضوع مهدویت و آخرالزمان بخش چشمگیری از این روایات را تشکیل می‌دهند. اخباری که پیرامون مهدی موعود (عج) وجود دارد به دلیل جذابیت و شگفتی‌ساز بودن نوع روایات و ارتباط آن با سرنوشت سیاسی و اجتماعی مسلمانان در برخی مواضع دچار جعل و تحریف شده است.[4] ما در این مقاله قصد داریم برخی اسرائیلیات وارد شده در تفاسیر شیعی و روایات مهدوی را اجمالا بررسی کنیم.

1- اسرائیلیات و تفاسیر شیعی کهن

بسیاری از اساطیر و افسانه‏های ادیان و اقوام دیگر ازجمله یهودیان و مسیحیان توسط داستان‏سرایی و قصه‏گویی به حوزۀ اسلام وارد شده‏اند. همین امر سبب شد روایات ساختگی فراوانی به مجموعه‏های حدیثی و تفسیری راه یابد.[5] باید اشاره کرد که تفاسیر و روایات شیعی نیز از این انحرافات در امان نماندند. هرچند راویان و مفسران شیعی با توجه به ارتباط با سخنان و احادیث معتبر اهل‏بیت و امامان معصوم (ع) از این انحرافات و تحریفات کمتر از منابع روایی و تفسیری اهل سنت صدمه دیده‏اند. به هرحال شناسایی این اسرائیلیات در منابع تفسیری کهن شیعی بسیار حائز اهمیت است. چون این تفاسیر، منابع اولیۀ بسیاری از تفاسیر امروزی مخصوصا تفاسیر شیعی به شمار می‏آیند. برخی تفاسیر شیعی کهن حاوی اسرائیلیات عبارتند از: التبیان شیخ طوسی (شامل 7 مورد اسرائیلیات)، مجمع‏البیان و جوامع‏الجامع طبرسی (12 مورد)، روض‏الجنان و روح‏الجنان ابوالفتوح رازی (72 مورد) و تفسیر مقاتل‏ بن سلیمان.[6]

به‏عنوان نمونه در تفسیر مقاتل، ذیل آیات 19- 20 سورۀ نجم، افسانۀ غرانیق نقل شده است و ذیل آیات 36- 39 سورۀ احزاب ماجرای ازدواج پیامبر (ص) با زینب بنت جحش بیان شده است[7] که این موارد جزو داستان‏ها و روایات اسرائیلی محسوب می‏شوند. همچنین در برخی تفاسیر شیعی ذیل آیه 102 سوره بقره داستان هاروت و ماروت نقل شده است. بطوریکه دوتن از فرشتگان الهی به زمین آمدند و چهار عمل زشت را مرتکب شدند.[8] این داستان، داستانی خرافی و باطل است که به ملائکه بزرگوار خدا نسبت داده‏اند.[9] برخی دیگر از مفسران مانند طبرسی و ابوالفتوح رازی ذیل آیۀ 7 سورۀ فجر داستان ارم ذات العماد را نقل کرده‏اند.[10] درحالیکه داستان بهشت ارم یکی از افسانه‏هاى معروف قدیمی است که از وهب بن منبه و کعب‏الاحبار روایت شده است. علامه طباطبایی با اشاره به اسرائیلی بودن این افسانه تاکید می‏کند که قرآن کریم اجمالا به ما می‏فهماند که قوم عاد بعد از قوم نوح زندگی می‏کردند.[11]

همچنین در برخی تفاسیر شیعی در وصف انبیا مطالبی آمده است.[12] به‏عنوان مثال کعب‏الاحبار ذیل آیات 19 و 7 سوره یوسف، چهره یوسف نبی و زیبایی بی‏مانند او را وصف کرده است.[13] نهایتا باید اشاره کرد که بیشتر می‏توان این اسرائیلیات را در مصادر روایی اهل سنت یافت. البته علمای اهل‌سنت نیز به بازشناسی این اخبار اسرائیلی پرداخته‏اند و در منابع روایی و تفسیری اهل‏سنت نیز تلاش‌هایی دراین‌باره صورت ‌گرفته است.[14]

2- شواهد حاکی از نفوذ اسراییلیات در روایات مهدوی

در عصر حاضر فعالیت‌هایی در حوزه مهدویت صورت گرفته تا اسرائیلیات موجود در روایات مهدوی شناخته شوند.[15] ناگفته نماند که در میان روایات مهدوی شیعه میزان اسرائیلیات بسیار کمتر از اخبار موجود در کتاب‌های اهل‌سنت است. زیرا اصحاب ائمه با راهنمایی امامان معصوم معمولا از این اخبار دوری کرده‏اند. با این حال در موضوعاتی مانند دجال و بیت‌المقدس نشانه‌هایی در روایات مهدوی به دست می‌آید که حاکی از اثرگذاری و نفوذ اسرائیلیات در آن‌هاست. این شواهد در متن و سلسله سند این روایات دیده می‏شود. چنانکه در سند این روایات افرادی مانند کعب الاحبار و ابوهریره وجود دارند که راویان اسرائیلیاتند. می‏توان مهمترین شواهد حاکی از تاثیر اسرائیلیات در برخی از روایات مهدوی را اینگونه برشمرد:

تقدیس اماکن و سرزمین‏های مقدس اهل‏ کتاب؛

تفصیل و تحریف مفاهیم مشترک اسلامی- اسرائیلی؛

 نقل مستقیم از منابع منتسب به اهل‏ کتاب.[16] در ادامه به توضیح برخی از این شواهد می‏پردازیم.

2-1- تقدیس اماکن و سرزمین‏های مقدس اهل‏کتاب

گاه برخی از عناصر و نمادهای مقدس یهودی و مسیحی در روایات مهدوی نشان‏دهندۀ نفوذ اسرائیلیات در این روایات است. ازجمله می‏توان به مکان‏های بیت‏المقدس، انطاکیه و شام اشاره کرد که در برخی روایات مهدوی از آنها نام برده شده است. بطوریکه راویان اسرائیلیات درصدد بزرگنمایی و تقدیس افراطی این مکانها مخصوصا بیت‏المقدس بوده‏اند.[17] برای مثال در حدیثی منتسب به پیامبر اکرم (ص) بیت‏المقدس را به‏عنوان پایتخت حکومت مهدی (عج) معرفی کرده‏اند.[18] درحالیکه در احادیث معتبر از پیامبر (ص) سخنی از بیت‏المقدس و منزلگاه بودن آن برای مهدی (عج) نیامده است.[19] همچنین از کعب‏الاحبار نقل شده که مهدی (عج) در جنگ با روم ده همراه دارد و تابوت سکینه را از غاری در سرزمین انطاکیه (شهری که بسیار موردتوجه نصرانیان بود) خارج می‏کند.[20] در جای دیگر از وی نقل شده که مهدی موعود (عج) تورات و انجیل را از انطاکیه خارج می‏کند.[21] درحالیکه در روایات دیگر سخنی از سرزمین انطاکیه نیست و محققان اهل‏سنت این سخنان کعب‏الاحبار را جزو روایات اسرائیلی می‏دانند.[22]

سرزمین شام نیز یکی دیگر از اماکن مقدس اهل‏کتاب است. از سوی دیگر این سرزمین محل حکومت معاویه و امویان بوده است. باید گفت که تقدیس شام زمان معاویه و با پشتیبانی وی صورت گرفته تا حدی که جاعلان حدیث، تقدس و جایگاه این سرزمین را از مکه و مدینه بالاتر دانسته‏اند. چنانکه کعب‏الاحبار در حدیثی یاران مهدی (عج) را «ابدال اهل شام» نامیده و به گفتۀ راویان اسرائیلیات، اهالی شام با مهدی موعود (عج) بیعت می‏کنند و ایشان را به حکومت می‏رسانند.[23]

2-2- تفصیل و تحریف مفاهیم مشترک اسلامی- اسرائیلی

همانگونه که می‏دانیم بین ادیان آسمانی ازجمله اسلام، یهودیت و مسیحیت مفاهیم مشترک فراوانی وجود دارد. اما ادیان غیر از اسلام به علت تحریف، دارای جزئیات و تفاصیلی‏اند که آنها را نمی‏توان در دین اسلام یافت. با این حال یهودیان و مسیحیان تازه مسلمان در مواضعی این جزئیات و تفاصیل تحریف شده و بعضا خرافات و اوهام را وارد تفاسیر و متون اسلامی می‏کردند.[24] ازجمله می‏توان به موضوع خروج دجال و خصوصیات او اشاره کرد. باید گفت که خروج «دجال» از مفاهیم مشترک اسلامی و اسرائیلی است. براساس روایات اسلامی در اصل موضوع دجال و خروج او چندان تردیدی وجود ندارد. اما باید به این نکته توجه کرد که منابع روایی کهن شیعه اجمالا و تنها به اصل خروج دجال یا ذکر نام او اشاره کرده‏اند.[25] در منابع روایی اهل‏سنت نیز روایات قابل‏توجهی دربارۀ خروج دجال وجود دارد.[26] باید گفت که برخی روایات به‏صورت تفصیلی و داستان‏گونه دربارۀ دجال سخن گفته‏اند. مانند دیدگاهی که در آن دجال را شخص خاص یا نماد و رمز یک جریان یا سفیانی معرفی می‏کند که پذیرش این دیدگاه با مشکلات فراوانی روبه‏رو است[27] یا در روایاتی به دجال قدرت زنده‏کردن مردگان را نسبت داده‏اند. همچنین باید اشاره کرد که در اکثر روایات شرح و تفصیل دجال و خروج او نام راویان اسرائیلیات مانند کعب‏الاحبار، تمیم داری، ابوهریره و وهب بن منبه دیده می‏شود. بطوریکه برخی قرآن‏پژوهان مانند معرفت معتقدند که روایات تفصیلی دربارۀ دجال که خصوصیات شگفت‏انگیزی را به او نسبت می‏دهند، اوهام و زایدۀ ذهن راویان اسرائیلیات است و بسیاری از این امور غیر عادی و شگفت با نص قرآن و عقل در تعارض است.[28]

جمع‏‌بندی

 دلایلی همچون اهداف سیاسی خلفا و اهداف دینی اهل‏کتاب باعث رواج روایات اسرائیلی در بین مسلمانان شده است. در انتها به این موضوع مهم اشاره می‏شود که بحث اسرائیلیات موضوعی بسیار مهم است که تمام قرآن‏پژوهان در برابر تفاسیر و روایات داستان‏گونه و مفصل باید به آن توجه کنند و در قبول یا رد آن از صحت سلسله سند راویان و درستی متن آن اطمینان حاصل کنند. چرا که قرآن کتاب داستان یا تاریخی نیست که به تفصیل مباحثی را مطرح کند. بلکه هدف از بیان اجمالی قصص قرآن و مباحث تاریخی آن هدایت انسان‏ها و تذکر و روشنگری است.

منابع

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی التفسیرالقرآن، مشهد: آستان قدس رضوی، 1408.

 احمد امین، فجرالاسلام، بیروت، دارالکتب العربی، 1975.

اسماعیل بن عمر ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة، 1412.

 بستوی، عبدالعظیم، موسوعة فی احادیث الامام المهدی (ع) الضعیفة و الموضوعة، مکه، المکتبة المکیة، 1420 ه ق.

پاکتچی، احمد، تاریخ تفسیر قرآن کریم، انجمن علمی دانشگاه امام صادق، تهران، 1389.

رحیمی، وحیده، سحریوسفی، «جایگاه مرویات کعب الاحبار در تفاسیر شیعه تا اواخر قرن ششم»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال چهاردهم، شماره 4، 1396، پیاپی 36، ص 89- 115.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، العرف الوردی فی اخبار المهدی، تحقیق و تصحیح: مهدی اکبرنژاد، چاپ اول، تهران، هستی‏نما، 1387.

شریفی، محمد، «معرفی و سیر تطور تفاسیر واعظانه شیعه»، شیعه‏پژوهی، سال دوم، شماره پنجم، ص 109- 135.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1402 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، تهران: ناصرخسرو، 1372.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، 1363.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیة تهران، 1365.

متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، موسسه الرسالة، 1409 ه ق.

مروزی، نعیم بن حماد، الفتن، بیروت، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1414 ه ق.

معارف، مجید، جعفر صادقی، « ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، نشریه پژوهش‏نامه قرآن و حدیث، 1394 – شماره 16، 24- 49.

معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، موسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، 1380.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423.

[1] . پاکتچی، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ص 114 و 201.

[2] . شریفی، «معرفی و سیر تطور تفاسیر واعظانه شیعه»، ص 113.

[3] . پاکتچی، ص 201.

[4] . مجید معارف، جعفر صادقی، «ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، ص 25.

[5] . احمد امین، فجرالاسلام، بیروت، ص 159- 160.

[6] . وحیده رحیمی، سحریوسفی، «جایگاه مرویات کعب‏الاحبار در تفاسیر شیعه تا اواخر قرن ششم»، ص 95- 96.

[7] . مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، جلد 4 صفحه 162 و جلد 3 صفحه 490.

[8] . علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، جلد 1، ص 56.

[9] . وحیده رحیمی، سحریوسفی، «جایگاه مرویات کعب‏الاحبار در تفاسیر شیعه تا اواخر قرن ششم»، ص 96.

[10] .  طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، جلد 10، ص 738؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی التفسیرالقرآن، جلد 8، ص 271.

[11] . طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 20، ص 270.

[12]. برای مطالعه بیشتر نک: طبرسی، مجمع البیان، جلد 5، ص 336؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، جلد 11، ص 14.

[13] . وحیده رحیمی، سحریوسفی، «جایگاه مرویات کعب‏الاحبار در تفاسیر شیعه تا اواخر قرن ششم»، ص 101.

[14] . مجید معارف، جعفر صادقی، « ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، ص 25.

[15] . نک: کتاب الموسوعة تالیف البستوی و کتاب المعجم الموضوعی لاحادیث الامام المهدی (ع) تالیف کورانی عاملی.

[16] . مجید معارف، جعفر صادقی، «ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، ص 27.

[17]. اسماعیل بن عمر ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، جلد 2، ص 75.

[18] . سیوطی، العرف الوردی فی اخبار المهدی، ص 38.

[19].  مجید معارف، جعفر صادقی، «ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، ص 29؛ همچنین برای نمونه نک: متقی هندی، کنزالعمال، جلد 14، ص 264- 266.

[20] . عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، العرف الوردی فی اخبار المهدی، ص 80.

[21] . المروزی، الفتن، ص 220.

[22] . البستوی، موسوعة، ص 185.

[23] . مجید معارف، جعفر صادقی، «ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، ص 32.

[24] . معرفت، تفسیر و مفسران، جلد 2، ص 117 و 121.

[25] . برای نمونه نک: کلینی، الکافی، جلد 5، ص 260 و 296.

[26] . برای نمونه نک: سیوطی، العرف الوردی، ص 105.

[27] . برای مطالعه بیشتر نک: صادقی، پژوهشی در زمینه جعل و تحریف در روایات مهدویت، ص 301- 305.

[28] . برای مطالعه کامل این بخش بنگرید به: مجید معارف، جعفر صادقی، «ردپای اسرائیلیات در روایات مهدوی»، ص 32- 35.